Κλιματική Αλλαγή: Καύσωνες, πυρκαγιές, πλημμύρες. Τι πρέπει να κάνουμε;

Κτίρια και πόλεις

Υπάρχουν άραγε δυνατότητες ενεργειακής αυτονόμησης του κάθε κτιρίου και ίσως οικισμού; 

Φυσικά η πραγματικότητα διαμορφώνεται από τα οικονομικά συμφέροντα των εταιρειών, τα συμφέροντα των κομματικών παραγόντων και των διαμορφωτών της κοινής γνώμης κάθε περιοχής, και τελικά από την γενικότερη κρατική πολιτική, αλλά και τις πολιτικές των τοπικών αρχόντων και κοινωνιών.

Η πρόσφατη ενεργειακή και οικονομική κρίση, μετά την σοκαριστική «ανακάλυψη» των πολλαπλών ενεργειακών εξαρτήσεων από άλλες χώρες, τόσο ως προς τους αρχικούς πά  ροχους όσο και ως προς την διανομή, μεταφορά, τελική διάθεση, και όλους τους οικονομικά εμπλεκόμενους, προκάλεσε πολλαπλούς προβληματισμούς. Είναι γνωστό ότι στην δεκαετία του 1970, με την πρώτη πετρελαϊκή κρίση εμφανίστηκαν κινήματα και προσπάθειες για την δημιουργία ενεργειακά αυτόνομων κτιρίων και οικισμών απεξαρτημένα από συμβατικές πηγές ενέργειας (βλ. και Περιβαλλοντικός Σχεδιασμός, Κοσμόπουλος 2007). Οι προσπάθειες φυσικά συνεχίστηκαν έκτοτε, και εξελίχθηκαν σύμφωνα με τις χρονικά παράλληλες τεχνολογικές εξελίξεις. Όπως είναι όμως αυτονόητο, επανεμφανίστηκαν στην δημοσιότητα με την οικονομική και κλιματική κρίση. Πάνε αρκετά χρόνια που η Γερμανία με το κλείσιμο των πυρηνικών αντιδραστήρων, σχεδόν υποχρεώνει την χρήση διατάξεων ενεργειακής αυτονομίας σε κάθε νοικοκυριό αν και εφόσον είναι εφικτό. Ενθαρρύνοντας και επιδοτώντας φωτοβολταϊκά σε μπαλκόνια, προσόψεις οικοδομών, εξωτερικά μεγάλων κτιρίων και καλύψεις δημόσιων χώρων, αξιοποιώντας κάθε διαθέσιμη επιφάνεια. Και φυσικά γίνεται προσπάθεια οι νεότερες γενιές φωτοβολταϊκών να γίνονται και περισσότερο αποδεκτές αισθητικά.

Για πολλές δεκαετίες η πυρηνική ενέργεια ήταν ξορκισμένη. Μετά από τα ατυχήματα του Τσερνόμπιλ, του Θρι Μάιλ Άιλαντ και της Φουκουσίμα, μετά από τις παγκόσμιες αντιδράσεις για την «απόθεση» των πυρηνικών αποβλήτων και τις πιθανότητες ατυχημάτων, πολλοί πυρηνικοί αντιδραστήρες που παρείχαν ενέργεια, κλείστηκαν από πολλά κράτη. Από την συμφωνία του Παρισιού και μετά, άρχισε η στροφή στις εναλλακτικές Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας.

Φυσικά πρόσφατα, η στροφή δεν έγινε μόνον και καθαρά για περιβαλλοντικούς λόγους, αλλά οφείλεται -κυρίως- στον πόλεμο στην Ουκρανία και στην διαπίστωση των εξαρτήσεων από τις γεωπολιτικές ισορροπίες ή την απουσία τους…

Όμως οι πρόσφατες γεωπολιτικές εξελίξεις, με τις συνεπακόλουθες οικονομικές εξελίξεις λόγω των προβλημάτων στην προμήθεια πετρελαίου και φυσικού αερίου, ξαναφέρνουν στην πρώτη γραμμή τις προτάσεις για χρήση πυρηνικής ενέργειας.

Ας δούμε όμως μία-μία έστω και πολύ περιληπτικά, τις δυνατότητες που μας προφέρονται για παροχή ενέργειας στα κτίρια μας:

Ενεργειακά αποδοτικά κτίρια

Έχοντας υπόψη ότι τα κτίρια καταναλώνουν πάνω από το 40% της αναλισκόμενης ενέργειας, ο ΙΕΑ (Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας) αναφέρει πως αφενός ο μεγάλος χρόνος ζωής των κτιριακών κατασκευών, καθώς και ο σχεδιασμός και ο εξοπλισμός τους, ο τρόπος κατασκευής τους, τα συστήματα θέρμανσης – ψύξης, και το σύνολο των οικιακών συσκευών, καθορίζουν την κατανάλωση ενέργειας για το μέλλον, και χρήζουν άμεσης και ιδιαίτερης σημασίας και ενεργειών.

Προηγμένες τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

Με την πρόσφατη ανακάλυψη της δυνατότητας ενίσχυσης της απόδοσης των φωτοβολταϊκών κυττάρων, με την επίστρωση τους με μια στρώση περοβσκίτη (υλικό με δομή κρυστάλλου που λειτουργεί ως πρόσθετος ημιαγωγός, πάνω από την επιφάνεια σιλικόνης του κυττάρου), ώστε η απόδοση τους να υπερβαίνει το μέχρι τώρα όριο του 30%, μας δίνει την δυνατότητα να σκεφτόμαστε ότι εκατομμύρια άνθρωποι θα μπορούν να απεξαρτηθούν από το ηλεκτρικό δίκτυο.

Υδρογόνο

Η παραγωγή Υδρογόνου από ηλεκτρόλυση, η οποία επιτυγχάνεται με τροφοδοσία από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, καθιστούν το υδρογόνο πολύ πιο προσιτό και βιώσιμο. Το «πράσινο» υδρογόνο πια, πρέπει να αποτελεί στόχο επενδύσεων για την παραγωγή της πηγής ενέργειας που κατά την χρήση του, έχει ως παραπροϊόν το καθαρό νερό!

Αποθήκευση ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας

Είναι γνωστό και δεδομένο πως τα Φ/Β και οι Α/Γ δεν προσφέρουν συνεχόμενη παραγωγή ηλεκτρισμού, και γι’ αυτόν τον λόγο η έμφαση ήδη δίδεται στην αποθήκευση της ενέργειας ώστε να χρησιμοποιείται συνεχόμενα ή όποτε χρειάζεται. Κατά συνέπεια, εστιάζουμε στις μεγάλες μπαταρίες δικτύου, στις μπαταρίες κτιρίων, στην αποθήκευση υδρογόνου, στην αντλιοσιοταμίευση, διατάξεις που ήδη έχουν αποδείξει την αξία των δυνατοτήτων τους σε χρόνους υψηλής ζήτησης ή χαμηλής παραγωγής ενέργειας από Α.Π.Ε.

Κυματική ενέργεια

Οι έντονοι κυματισμοί και τα θαλάσσια ρεύματα μπορούν να παράξουν ηλεκτρική ενέργεια, με υποβρύχιους στροβίλους, πλωτές πλατφόρμες, μετατροπής κυματικής ενέργειας, διατάξεις που μπορούν να εκμεταλλευτούν συνεχώς την δύναμη της κίνησης των του θαλάσσιου νερού, (Ήδη το 2012 στο Εργαστήριο Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού Κτιρίων και Οικισμών Δ.Π.Θ., μελετήσαμε την δυνατότητα εκμετάλλευσης του ρεύματος του Ευρίπου με εντυπωσιακά αποτελέσματα στην παραγωγή ηλεκτρισμού από υποβρύχιους στροβίλους).

Τεχνητή νοημοσύνη

Οι δυνατότητες που προσφέρει η ΑΙ, επιτρέπουν την συνεχή καταγραφή και επεξεργασία δεδομένων του ενεργειακού συστήματος και των ενεργειακών πηγών και έχει την δυνατότητα σε πραγματικό χρόνο να καταγράφει την παρεχόμενη ενέργεια είτε από Α.Π.Ε., είτε από συμβατικά, είτε από ιδιώτες, να καταγράφει τι ανάγκες ανά περιοχή, τις δυνατότητες του δικτύου, και να κατανέμει αντίστοιχα την παρεχόμενη ενέργεια. Φυσικά παράλληλα και ταυτόχρονα, μπορεί να επιλέξει τις οικονομικότερες προσφορές παρεχόμενης ενέργειας.

Έξυπνα δίκτυα και συστήματα διαχείρισης ενέργειας 

Είναι γνωστό ότι η μεταφορά ενέργειας (π.χ. καλώδια υψηλής τάσης) έχει πάντοτε απώλειες. 

Πολύ σημαντικό είναι το θέμα της αποκεντρωμένης παραγωγής ενέργειας, ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες και τις δυνατότητες που προσφέρει η κάθε περιοχή. Σε συνδυασμό με τις εφαρμογές της ΑΙ, οι προηγμένοι αισθητήρες, η επεξεργασία των δεδομένων και η άμεση ανταπόκριση στην ζήτηση (από ένα κτίριο, έως ολόκληρη περιοχή με κτίρια) βελτιώνουν την αξιοπιστία του συστήματος και ενισχύουν την ένταξη των Α.Π.Ε. στο ισχύον σύστημα. Επίσης είναι αυτονόητο ότι αυτά τα συστήματα θα υποστηρίξουν την εξάπλωση και την ομαλή λειτουργία της ηλεκτροκίνησης.

Προβληματισμοί

Τα θεσπισμένα και νομικά κατοχυρωμένα δικαιώματα εκπομπών αερίων θερμοκηπίου: η εφεύρεση οικονομικής εξαγοράς του να μην συμμορφώνεται μια επιχείρηση, μια βιομηχανία, ένας οργανισμός στο ότι πρέπει να μην ρυπαίνει το περιβάλλον. Σαν αποτέλεσμα αντί να ελεγχθούν οι ρύποι, αποτελούν πλέον και χρηματιστηριακό προϊόν.

Οι κατά τόπους δράσεις πολλών συμφερόντων/ομάδων/πολιτικών που αντιτίθενται στην εγκατάσταση ανεμογεννητριών και φωτοβολταϊκών πάρκων, ακόμα κι όταν αυτά συμμορφώνονται με τους περιβαλλοντικούς νόμους και σέβονται -κατά το δυνατό- την περιοχή. Τα ανταποδοτικά οφέλη στους κατοίκους της περιοχής, είναι σωστό μέτρο, αλλά δεν είναι ο μόνος λόγος που μπορεί να γίνεται δεκτή μια εγκατάσταση που αποσκοπεί (θεωρητικά και κατ’ αρχήν) στην απεξάρτηση της χώρας από τα εισαγόμενα καύσιμα.

Σχετικά με την ενεργειακή ένδεια (energy poverty). Πόλεμοι, οικονομική κρίση, και έντονα καιρικά φαινόμενα οφειλόμενα στην κλιματική κρίση, καύσωνες ή παγετοί, χιονοπτώσεις ή καταιγίδες και πλημμύρες, που συνοδεύονται από ακραίες τιμές θερμοκρασιακών μεταβολών, με απότομες και ξαφνικές μάλιστα μεταβολές, και με μεγάλη συχνότητα, και με μεγάλη διάρκεια και σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και στην χώρα μας, διαπιστώνονται δυστυχώς δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία του πληθυσμού και αύξηση θανάτων είτε λόγω καύσωνα είτε λόγω παγετού. 

Για παράδειγμα στην χώρα μας, καύσωνες διαρκείας με δυσάρεστα αποτελέσματα είχαμε στις περιόδους που εμφανίζονται στον παρακάτω πίνακα: 

Καύσωνες ανά έτος: Διάρκεια και μέγιστες θερμοκρασίες (πηγή: Ε.Μ.Υ.)

 

Τέτοιες καιρικές μεταβολές και συνθήκες φέρνουν στην επιφάνεια τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν πολλά νοικοκυρά στην χώρα μας: Έλλειψη ικανοποιητικής θέρμανσης στους παγετούς και έλλειψη δροσιμού/ψύξης στους καύσωνες το καλοκαίρι. Η αιτία προφανής: η οικονομική αδυναμία ή δυσκολία χρήσης μέσων θέρμανσης ή/και δροσισμού λόγω κόστους. Είναι προφανές ότι πέρα από τα όποια επιδόματα και τις επιχορηγήσεις, αυτό που επείγει και όχι μονάχα για την χώρα μας, είναι η εφαρμογή πηγών ενέργειας οι οποίες και θα αντικαταστήσουν πετρέλαιο, φυσικό αέριο, άνθρακα και θα προσφέρουν ικανοποιητικές συνθήκες άνεσης στους κατοίκους, και δεν θα ρυπαίνουν το περιβάλλον, θα είναι εύκολα προσιτές για τον κόσμο, και φυσικά θα είναι φτηνές, τόσο στην παραγωγή τους, όσο και στην κατανάλωσή τους.

Οι αντιδράσεις όμως στην εγκατάσταση των Α.Π.Ε. στην χώρα μας, έχουν πάρει τέτοια δημοσιότητα, ώστε πρόσφατα (12/2024) ο  Γερμανικός τύπος (η Γερμανία έχει υπερκορεστεί από φωτοβολταϊκά και ανεμογεννήτριες) προβάλλει τις αντιδράσεις επιχειρηματιών, πολιτικών και πολιτών, και όχι τα οφέλη στις κοινότητες! Προεξοφλούν μάλιστα(εφημ. Handelsblatt)  ότι τα υπεράκτια αιολικά πάρκα θα δεχτούν τέτοιο δικαστικό πόλεμο, ώστε τα έργα θα καθυστερήσουν τουλάχιστον για χρόνια…

Ενεργειακό μείγμα και πυρηνικά 

Σχετικά με το ενεργειακό μείγμα της χώρας μας, φυσικά και στοχεύουμε και εμείς στην απολιγνιτοποίηση. Οι πρόσφατες γεωπολιτικές εξελίξεις και η συνεπακόλουθες οικονομικές επιπτώσεις οδηγούν αναγκαστικά σε αναζήτηση ασφαλών λύσεων και προβληματισμούς και καθυστερήσεις στα προγράμματα επενδύσεων και επεκτάσεων των εγκαταστάσεων των Α.Π.Ε. Κατά συνέπεια, διαπιστώνοντας την επαναφορά στο προσκήνιο των πυρηνικών αντιδραστήρων, και μέχρι να εφαρμοστούν λύσεις ανώδυνες για το περιβάλλον και να γενικευτεί η χρήση των Α.Π.Ε. πρέπει τουλάχιστον για λόγους ασφαλείας να παραμένουν σε ετοιμότητα μονάδες λιγνίτη, δικτύου φυσικού αερίου, διυλιστήρια, για την κάλυψη σε φάσεις έκτακτων αναγκών και όχι μόνον. Ένα μεγάλο μέρος της χώρας μας αποτελούν τα νησιά τα οποία αποτελούν και ιδιαίτερους τουριστικούς προορισμούς τα οποία ηλεκτροδοτούνται από μονάδες που λειτουργούν με πετρέλαιο. Ήδη προγραμματίζονται μονάδες υβριδικές με Α.Π.Ε. που θα τροφοδοτούν τα νησιά με ηλεκτρισμό και θα αφαλατώνουν θαλασσινό νερό για κάλυψη αναγκών, και θα μπορούν να συνδυάζονται με συστήματα αποθήκευσης ηλεκτρισμού (ταμείο Απανθρακοποίησης Νήσων). Παράλληλα, ίσως και με αφορμή τα απομακρυσμένα από την ηπειρωτική χώρα νησιά, γίνονται συζητήσεις και για τους μικρούς αρθρωτούς πυρηνικούς αντιδραστήρες (S.M.R). όπως προκύπτει από τις κοινωνικές έρευνες που διεξάγαμε κατά την τελευταία 20ετία, η στάση του κοινού ήταν αντίθετη με την εγκατάσταση στην χώρα μας πυρηνικών σταθμών. Όμως οι σύγχρονες γεωπολιτικές ανακατατάξεις, οι πραγματοποιούμενοι και απειλούμενοι περιορισμοί στην διάθεση ορυκτών καυσίμων, έφεραν στο προσκήνιο την πυρηνική ενέργεια: ήδη οι πρόσφατες Cop28 και 29 κατέληξαν στο να θεωρούν ότι το φυσικό αέριο και η πυρηνική ενέργεια δεν βλάπτουν το περιβάλλον. Επίσης η προβολή των πυρηνικών αντιδραστήρων στην αρθρογραφία των Μέσων, σε συνδυασμό με την ανάγκη κάλυψης ενεργειακών αναγκών, είναι προφανές ότι σταδιακά θα οδηγήσουν σε κάμψη των κοινωνικών αντιδράσεων, σε διεθνή κλίμακα, και φυσικά, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι σε μεγάλο βαθμό περιβαλλόμαστε από χώρες οι οποίες ήδη έχουν εν ενεργεία πυρηνικούς σταθμούς: Ρουμανία, Βουλγαρία, Τουρκία, Αίγυπτος. Και φαίνεται μάλιστα πως υπάρχει προβληματισμός για συμμετοχή της χώρας μας σε αναβάθμιση του πυρηνικού σταθμού του Κοζλοντούι της Βουλγαρίας, και φυσικά, όπως αποδείχτηκε ακόμη από το Τσερνομπιλ, δεν μπορούμε να θεωρούμε ότι είμαστε μακριά από κινδύνους πυρηνικών ατυχημάτων, όταν σε λίγα χιλιόμετρα από τα σύνορα μας θαλάσσια ή ηπειρωτικά λειτουργούν τέτοιοι σταθμοί.

Πιστεύω όμως ότι πέρα από τις πιθανότητες ατυχήματος, και του προβλήματος της διάθεσης των αποβλήτων, το κύριο θέμα είναι -ή θα έπρεπε να είναι- οι νέες  εξαρτήσεις που θα δημιουργηθούν αναγκαστικά για την κατασκευή και λειτουργία των αντιδραστήρων, και ιδιαίτερα την προμήθεια του ουρανίου ή πλουτωνίου…

Άραγε τι μας επιφυλάσσει το αύριο;

Έχουμε ακόμη πολλά να ερευνήσουμε, να ψάξουμε, και να διδαχτούμε από αυτά…

Αντί Επιλόγου…

Όταν παλιότερα οι πόλεις, τα χωράφια, οι κάμποι και τα βουνά γέμισαν πυλώνες υψηλής τάσης και καλώδια με υψίσυχνες οχλήσεις, δεν διαμαρτυρηθήκαμε για την αλλοίωση του τοπίου, αλλά «την ανάγκην φιλοτιμίαν ποιήσαντες», υποκλιθήκαμε μπροστά στον εξηλεκτρισμό της χώρας. Στην συνέχεια δεχτήκαμε την εξάπλωση των τηλεπικοινωνιών και τις κεραίες της κινητής τηλεφωνίας και δεν μπορούμε πια να ζήσουμε δίχως κινητό τηλέφωνο. Σήμερα, διαμαρτυρόμαστε για τις ανεμογεννήτριες και τα φωτοβολταϊκά που αποσκοπούν στην ενεργειακή φιλοπεριβαλλοντική απεξάρτηση της χώρας…

Κλείνοντας λοιπόν τις σελίδες αυτού του τόμου, θέλω να υπενθυμίσω τα παρακάτω:

“… οὐ τοὺς λόγους τοῖς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι, ἀλλὰ μὴ προδιδαχθῆναι μᾶλλον λόγῳ πρότερον ἢ ἐπὶ ἃ δεῖ ἔργῳ ἐλθεῖν.”

“… Δεν θεωρούμε τις αντιπαραθέσεις επιβλαβείς για τα έργα, αλλά το να μην προηγείται η διαλογική ενημέρωση μας σχετικά με τα έργα που πρόκειται να γίνουν”, “Επιτάφιος” Περικλέους.

«Η Αισθητική ιδιότητα της τεχνητής μορφής είναι επακόλουθο της οντολογικής πραγματικότητας της και δεν αποτελεί πρωταρχικό της σκοπό», Umberto Eco.

Επιμένω και υπογραμμίζω την ρήση του Umberto Eco. Ας αναλογιστούμε αν είναι δυνατό να αλλάξουμε την μορφή ενός γραναζιού, ενός ρουλεμάν για να τα κάνουμε πιο όμορφα αισθητικά, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα την λειτουργία τους. Ακόμη, οι ανεμόμυλοι παντού στον κόσμο, επί αιώνες έχουν λίγο-πολύ παρόμοια μορφή, η οποία προκύπτει αποκλειστικά από την λειτουργία τους. Δεν έχω υπόψη μου γραπτές πηγές διαχρονικά, όπου να κατηγορούνται οι ανεμόμυλοι για καταστροφή του περιβάλλοντος, ή έστω, οπτική ρύπανση…

Καταλήγοντας θέλω να αναφερθώ σε ένα κείμενο που με στοιχειώνει από τα 17 μου χρόνια. Ο Laurence McKinley Gould (Carleton College), είχε πει: «Δεν πιστεύω ότι η μεγαλύτερη απειλή για το μέλλον μας είναι οι βόμβες και οι βαλλιστικοί πύραυλοι. Δεν πιστεύω πως ο πολιτισμός μας θα πεθάνει με αυτόν τον τρόπο. Νομίζω ότι θα πεθάνει όταν πια εμείς δεν  θα νοιαζόμαστε. Ο Arnold Toynbee έχει καταδείξει πως δεκαεννέα από τους εικοσιένα πολιτισμούς πέθαναν εκ των ένδω, και όχι από ξένους κατακτητές. Δεν υπήρχαν μπάντες να παιανίζουν και σημαίες να κυματίζουν όταν έσβησαν αυτοί οι πολιτισμοί. Συνέβη αργά, στην ησυχία και στο σκοτάδι, όταν κανείς δεν νοιαζόταν…”.

(Απόσπασμα από το νέο βιβλίο του Πάνου Κοσμόπουλου “ΤΑ ΚΤΙΡΙΑ ΜΑΣ, Η ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ, Η ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΠΟΥ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ: Αν Όχι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, Τότε Τι;”, Μαλλιάρης Παιδεία, 2025)