Καθώς η συζήτηση σχετικά με τη βελτίωση του Εξοικονομώ - Αυτονομώ βρίσκεται στο επίκεντρο, η κυβέρνηση οφείλει, καταρχήν, να αναγνωρίσει το μέγεθος της πρόκλησης που έχουμε μπροστά μας. Με 7 στα 10 κτίρια να έχουν ανύπαρκτη ή υποτυπώδη μόνωση και με εθνικό και ευρωπαϊκό στόχο έναν κτιριακό τομέα σχεδον μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας (ΝΖΕΒ) ως το 2050, το εγχείρημα για τη χώρα είναι τεράστιο: με πρόχειρους υπολογισμούς, απαιτείται ετήσιος ρυθμός ριζικής αναβάθμισης (deep renovation) περίπου 150.000 κατοικιών το χρόνο, με συνολικές επιδοτήσεις την τριακονταετία άνω των 50 δις € (συντηρητική εκτίμηση).
Συνεπώς το ερώτημα είναι, μπορεί πράγματι ένα βελτιωμένο Εξοικονομώ να ανταπεξέλθει στο μέγεθος της πρόκλησης;
Εγγενή προβλήματα - περιορισμένη αποτελεσματικότητα
Το Εξοικονομώ ως πρόγραμμα επιδότησης κεφαλαίου βοήθησε τον κατασκευαστικό κλάδο να κρατηθεί ζωντανός σε μία ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο. Ωστόσο απέτυχε να θέσει σταθερές βάσεις στην αγορά και να καλλιεργήσει ένα υγιές επενδυτικό κλίμα εξαιτίας, μεταξύ άλλων, του ανεπαρκούς προϋπολογισμού - με βάση τις πραγματικές ανάγκες - και του συνεχούς ‘stop and go’ χαρακτήρα του προγράμματος, κάτι που δημιούργησε σειρά σημαντικών στρεβλώσεων: πάγωμα και αναθέρμανση της αγοράς, προσλήψεις και απολύσεις εργαζομένων, υπερτιμολογήσεις προϊόντων και υπηρεσιών που επιδοτούνται, μηδενικό ενδιαφέρον από νοικοκυριά για παρεμβάσεις εκτός προγράμματος.
Πολλές από τις παραπάνω εγγενείς αδυναμίες του Εξοικονομώ είχαν προβλεφθεί από αρκετούς πριν καν ξεκινήσει το πρόγραμμα. Ήδη από το 2010 η Greenpeace είχε καταθέσει επεξεργασμένη πρόταση για επιστροφή φόρων ως το βασικό εργαλείο κινήτρων αντί για το Εξοικονομώ. Παρόμοιες (ανεπιτυχείς) προσπάθειες επαναλάβαμε το 2011, το 2014 και το 2015.
Σημειωτέον, τα διευρυμένα εισοδηματικά κριτήρια συμμετοχής δεν επέτρεψαν στο πρόγραμμα να αποτελέσει ένα στοχευμένο εργαλείο αντιμετώπισης της ενεργειακής φτώχειας ενώ και οι παρεμβάσεις στα κτίρια ήταν κυρίως επιφανειακές και χαμηλού ενεργειακού αποτελέσματος.
Εν τέλει χάσαμε μία δεκαετία που θα μπορούσαμε να είχαμε καταφέρει πολλά περισσότερα, να αποτρέψουμε την έκταση που έλαβε η ενεργειακή ένδεια και παράλληλα να έχουμε σώσει χιλιάδες θέσεις εργασίας. Πώς λοιπόν μπορούμε να πορευτούμε προς ένα μέλλον το οποίο απαιτεί ακόμα μεγάλου εύρους, βαθιές και δομικές αλλαγές στον κτιριακό τομέα;
Οι απαιτήσεις ενός Πράσινου Κύματος Αναβάθμισης
Αντίθετα με το Εξοικονομώ, η πρόκληση για έναν ρυθμό ανακαινίσεων άνω των 100.000 κατοικιών ετησίως απαιτεί ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο κινήτρων, χαρακτηριστικά του οποίου είναι η σταθερότητα, η συνέχεια, η προσβασιμότητα όλων των ενδιαφερομένων (inclusivity), η ευελιξία και η απλοποίηση των διαδικασιών. Πρωτίστως, απαιτείται ένα πρόγραμμα το οποίο να μην βασίζεται μόνο σε ευρωπαϊκά κονδύλια, αλλά να αξιοποιεί τους εσωτερικούς πόρους της οικονομίας.
Το βασικότερο όπλο στη φαρέτρα οποιασδήποτε οικονομίας που διαθέτει τα παραπάνω είναι τα φορολογικά κίνητρα. Η χώρα μας έχει ήδη στο ιστορικό της ένα πολύ επιτυχημένο παράδειγμα, το πρόγραμμα στήριξης των ηλιακών θερμοσιφώνων το οποίο ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970. Το αποτέλεσμα το γνωρίζουμε όλοι: οι κατοικίες ‘γέμισαν’ ηλιακούς θερμοσίφωνες ενώ η ελληνική βιομηχανία ηλιοθερμικών εξελίχθηκε σε μία παγκόσμια εξαγωγική δύναμη.
Ωστόσο, όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις τα τελευταία 12 χρόνια δεν τόλμησαν να ‘ενοχλήσουν’ το Υπουργείο Οικονομικών υπό τον φόβο των δυσμενών επιπτώσεων στα κρατικά ταμεία. Ο φόβος αυτός είναι υπερεκτιμημένος. Πολλές εμπειρικές μελέτες σε προγράμματα εξοικονόμησης αναφέρουν ένα μακροπρόθεσμο θετικό ισοζύγιο στον κρατικό κορβανά, που προκύπτει από την τόνωση της απασχόλησης. Η πιο πρόσφατη ελληνική - του ΙΟΒΕ - εκτιμάει τόνωση του ΑΕΠ κατά 1,5 € και επιστροφή στα ταμεία του κράτους κατά 0,5 € για κάθε 1 € κρατικής ενίσχυσης από σχετικές παρεμβάσεις το διάστημα 2018 - 2030. Αν το μέτρο εφαρμοστεί έξυπνα, με σταδιακή επιστροφή στους ωφελούμενους σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου, η εμπειρία δείχνει ότι όχι μόνο δεν θα έχει επίπτωση στον κρατικό προϋπολογισμό βραχυπρόθεσμα, αλλά μακροπρόθεσμα θα δημιουργήσει επιπλέον έσοδα.
Συνεπώς, τα φορολογικά κίνητρα μπορούν - και πρέπει - να αξιοποιηθούν από το κράτος και ως εργαλείο τόνωσης των δημοσιονομικών.
Κάντο όπως η Ιταλία
Ένα φιλόδοξο πλαίσιο φορολογικών κινήτρων για την ενεργειακή αναβάθμιση κατοικιών βρίσκεται ήδη σε εφαρμογή από το 2007 στη γείτονα χώρα. Δόθηκαν γενναίες επιστροφές που αρχικά κυμαίνονταν από 55% έως 85% της συνολικής δαπάνης, ενώ μετά και τις τελευταίες βελτιωτικές παρεμβάσεις στις οποίες προχώρησε η ιταλική κυβέρνηση τον Μάιο του 2020 - εν μέσω πανδημίας - οι επιστροφές πλέον ανέρχονται ακόμα και στο 110% της δαπάνης. Οι δικαιούχοι μπορούν να ‘μεταφέρουν’ την έκπτωση σε κατασκευαστικές εταιρείες ή σε τράπεζες για την εύρεση κεφαλαίου.
Η χώρα μας θα μπορούσε άμεσα να υλοποιήσει ένα παρόμοιο πρόγραμμα, με σταδιακή επιστροφή στους δικαιούχους έως και 85% της συνολικής δαπάνης (ανάλογα με τον βαθμό εξοικονόμησης που επιτυγχάνεται) σε βάθος δεκαετίας. Όπως και στην Ιταλία, οι ιδιοκτήτες θα έχουν τη δυνατότητα να ‘μεταφέρουν’ την έκπτωση στους εργολάβους ή/και στις τράπεζες, λύνοντας τόσο το μείζον ζήτημα του αρχικού κεφαλαίου όσο και πρακτικά ζητήματα κυρίως που αφορούν την αναβάθμιση κοινόχρηστων χώρων σε πολυκατοικίες.
Το πρόγραμμα θα πρέπει να έχει τουλάχιστον δεκαετή διάρκεια και να αξιοποιεί τους γνωστούς και δοκιμασμένους φορολογικούς μηχανισμούς, απεμπλέκοντας τους μηχανικούς από αχρείαστες και εξοντωτικές διαδικασίες υποβολής αιτήσεων.
Σε κάθε περίπτωση, η χώρα μας δεν θα ξεκινήσει από το μηδέν αλλά θα μπορεί να αξιοποιήσει την πολύτιμη σωρευμένη εμπειρία της Ιταλίας.
Εξοικονομώ και Καθεστώς Επιβολής
Από εκεί και πέρα, συνεπικουρικά, προγράμματα επιδότησης κεφαλαίου όπως το Εξοικονομώ έχουν χώρο και χρησιμότητα. Το Εξοικονομώ θα μπορούσε να είναι ένα στοχευμένο πρόγραμμα επιδότησης αποκλειστικά των χαμηλών εισοδημάτων ή ένα πρόγραμμα άμεσης τόνωσης της αγοράς. Θα μπορούσε να ενισχύεται συνεχώς με πόρους από συνδυασμό σταθερών πηγών, όπως λ.χ. το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών, το Πράσινο Ταμείο, το Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο (MFF) και, φυσικά, το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας με σκοπό να διασφαλίζεται η συνέχεια και η συνέπεια. Ευέλικτα και έξυπνα χρηματοδοτικά εργαλεία, όπως λχ. η επιδότηση επιτοκίων μπορούν επίσης να αξιοποιηθούν.
Ιδιαίτερα όσον αφορά στην αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, η πολιτεία θα πρέπει να δει σοβαρά το Καθεστώς Επιβολής της Υποχρέωσης Ενεργειακής Απόδοσης των ενεργειακών εταιρειών. Η Greenpeace έχει ήδη προτείνει την ενεργοποίηση των παρόχων ηλεκτρισμού μέσω των Καθεστώτων Επιβολής για την υλοποίηση προγραμμάτων ηλιακής κοινωνικής πολιτικής. Προφανώς το ίδιο μπορεί να γίνει (και) με παρεμβάσεις αναβάθμισης των κατοικιών ευάλωτων νοικοκυριών, αξιοποιώντας τους παραπάνω πόρους.
Απόφαση της κεντρικής διοίκησης
Ωστόσο, για να γίνουν όλα τα παραπάνω απαιτείται κεντρικός σχεδιασμός με σαφή πρωθυπουργική εντολή προς όλα τα εμπλεκόμενα υπουργεία και ανάδειξη της εξοικονόμησης ενέργειας ως στρατηγικό αναπτυξιακό πυλώνα της χώρας. Κυρίως απαιτείται σαφής εντολή προς το Υπουργείο Οικονομικών. Δυστυχώς έως σήμερα (και αυτή) η κυβέρνηση έχει αποτύχει στο να θέσει την εξοικονόμηση στον πυρήνα της οικονομικής πολιτικής. Οι μνήμες είναι νωπές, άλλωστε, απο τις προεκλογικές εξαγγελίες για γενναία φορολογικά κίνητρα για την αναβάθμιση κτιρίων που τελικά μόνο γενναία δεν ήταν και κατέληξαν να αφορούν τους... ‘υδραυλικούς’ και τους ‘ηλεκτρολόγους’.
Παρ’ όλα αυτά, η ευκαιρία δεν έχει χαθεί ακόμα. Χρειάζεται άμεσα να ολοκληρωθεί η αναθεώρηση του ΚΕΝΑΚ με τη θέσπιση των κριτηρίων NZEB και τον τερματισμό της παράλογης επιδότησης του αερίου στη θέρμανση, καθώς και η επικαιροποίηση των (ήδη παρωχημένων) στόχων του ΕΣΕΚ. Ωστόσο είναι ιδιαίτερα θετικό που όλο και περισσότεροι φορείς αναδεικνύουν την ουσία του προβλήματος, όπως έκανε πρόσφατα με παρέμβασή του ο Πρόεδρος του ΤΕΕ κ. Γιώργος Στασινός. Ένα πραγματικό Πράσινο Κύμα Αναβάθμισης έχει τη δυναμική να μεταμορφώσει την Ελλάδα και να αναδείξει τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της οικονομίας μας. Να μειώσει αχρείαστες δαπάνες και να δημιουργήσει εισόδημα και θέσεις απασχόλησης. Να μειώσει τις εισαγωγές και να τονώσει την εγχώρια βιομηχανία. Να εξαλείψει κοινωνικές ανισότητες και να θέσει τα ελληνικά νοικοκυριά στο επίκεντρο της μετάβασης προς μία οικονομία χωρίς άνθρακα.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Η Σάντυ Φαμελιάρη είναι υπεύθυνη εκστρατείας για την ενέργεια, Greenpeace Greece
Ο Τάκης Γρηγορίου είναι επικεφαλής της ομάδας για την ενέργεια, Greenpeace Greece
